Deze zomer zijn we in Zuid-West Polen om een documentaire te maken over de verborgen verhalen van het dorpje Chromiec. Het proces is niet te filmen, we doen een poging het te verwoorden.

Een Pools-Duits trauma

Na de Tweede Wereldoorlog besloten Stalin, Churchill en Roosevelt dat Polen in zijn geheel naar het westen moest opschuiven. Het plan dat deze drie heren bedachten zorgde voor een gigantische volksverhuizing. Alle Duitsers die in het oostelijke deel van Duitsland woonden moesten naar het westen verhuizen. De lege huizen die zij achterlieten werden gevuld door Polen die op hun beurt waren verdreven uit Pools gebied dat bij de Sovjet-Unie ging horen.

Zo ontstond de vreemde situatie dat de Polen in Duitse huizen gingen wonen, Duitse akkers gingen bewerken en in een landschap kwamen te wonen waar zij geen enkele band mee hadden. Hun eigen land hadden ze achtergelaten, samen met hun geschiedenis. Wat overbleef waren de verhalen en de liederen.

Omdat Polen altijd vreesde voor een Duitse claim op het gebied werd er niet alleen weinig in geïnvesteerd maar werden investeerders uit het buitenland tegengehouden uit angst voor rijke verdreven Duitsers die hun huizen terug zouden kunnen kopen. Nog steeds is deze regio een van de armste gebieden van Polen. Op de vele vervallen huizen staan nog Duitse teksten te lezen, op de begraafplaatsen staan Duitse grafstenen. De verdreven Duitsers, die nog elk jaar in groten getale terugkomen naar hun ‘Heimat’, klagen steen en been over het verval.

Elk land cultiveert zijn geschiedenis. Objecten en plaatsen van historisch belang worden opgeknapt, krijgen een museum en een verhaal. Wat gebeurt er in een land waar de geschiedenis niet bestaat uit fysieke plaatsen of voorwerpen maar slechts uit verhalen? Dan raken de plaatsen overwoekerd en vergeten, dan worden er geen musea gebouwd. Er is nooit geld geweest om te restaureren of te slopen. Het Duitse verleden werd geen geschiedenis en was aan zijn lot overgelaten. Het verviel door de tand des tijds en niet, zoals in andere landen, door cultivatie. Daarom is het, in stilte en als een donkere schaduw, overal aanwezig.

Andrzej

Net zoals in ieder dorp zijn er in Chromiec een aantal zekerheden. Eén daarvan zijn de alcoholisten voor het dorpswinkeltje. Ze zijn een niet weg te denken onderdeel van het dorp. Een van hen was Andrzej. Hij zocht paddenstoelen en bosbessen, verkocht zijn oogst, en kocht bier en wodka. Net zoals iedereen woonde hij in een groot vervallen Duits huis. Totdat het huis zijn noodlot werd. Op een avond brandde het huis af, met Andrzej erin. Chromiec verloor een deel van haar ziel. Dat was een jaar geleden. Inmiddels is Andrzej nog steeds weg, maar zijn huis en zijn spullen staan er nog. In de vensterbank, tussen de zwartgeblakerde muren en kapotte ramen, staat een theepot. Alsof hij ieder moment kan verschijnen om een kop thee aan te bieden.

We hebben gefilmd bij zijn buren. Dat zijn kunstenaars uit de grote stad die, net als vele anderen, hier zijn neergestreken om het oude Polen te ontvluchten. Ze komen niet uit deze streek en zijn, waarschijnlijk om die reden, gefascineerd door de geschiedenis. Ze vonden in hun huis talloze Duitse voorwerpen en maakten daar een klein museum van. Voor de camera willen ze nog niet verschijnen, het ligt te gevoelig. Haar familie in Warschau heeft zwaar geleden onder de Duitsers en daarna de Russen. Ze bewaart de Duitse voorwerpen en foto’s om zichzelf te herinneren dat de Duitsers niet alleen de vijanden zijn, maar ook mensen. Op een dag stond de oude Duitse bewoner voor haar deur. Hij wilde haar schat aan Duitse voorwerpen hebben, ze waren immers ooit van hem. Nee, ze zijn nu van haar. Hij begon te schelden: “wij hebben de oorlog nooit gewild, jullie zijn begonnen!” Ze antwoordde dat ze haar halve familie heeft verloren door Duits geweld. De oude Duitse man, ze noemen zichzelf ‘vertriebenen’, vertrok en kwam nooit meer terug. De tranen komen in haar ogen als ze het verhaal aan mij vertelt.

Nadat het huis van Andrzej was afgebrand ging ze op onderzoek uit. In het dak, dat deels nog overeind staat, vond ze oude Duitse kranten uit 1936. Ze waren gebruikt als isolatiemateriaal. Sinds de oorlog zaten ze daar, die kranten, en hebben ze generaties Polen warm gehouden. Uiteindelijk kostten ze aan Andrzej het leven. Wie weet hoeveel kranten er tussen de muren zaten. Een sigaret, een vonkje, en weg zijn de kranten, het huis en Andrzej. Een van de overgebleven kranten is een sportbijlage. Het gaat over voetbal: “Deutschland schlägt Polen: 5-2.”

UPDATE: bekijk hier de documentaire: